در اینجاست که ما به لنگیدن نیاز داریم، به لنگیدن میللنگهای فلزی و ضمخت. اینبار اختراع میللنگ، این وسیله موتور اتومبیل نه به آقای دیزل در آلمان مربوط میشود، نه به «هنری فورد» امریکایی و نه به «دایملر» و «کرایسلر».
آنها کپیبرداری صریح و بیپردهای از اختراع یک دانشمند قرن ششم کردند و چیزی را که او در قرن ششم هجری برای حرکت دادن آب از سطح پایین به بالادستها اختراع کرد را در موتور اتومبیل بهکار بردند.
این وسیله توسط یک مهندس مسلمان به نام «بدیعالزمان جزری» که امروزه در جهان به «پدر علم رباتیک» شهرت دارد، ساخته شده است. مردی که میگویند مهندس معروف دوران خود از جزیرهای در شمال میانرودان و جنوب شرقی آناتولی (ترکیه) بوده است.
پیش از آنکه سراغ میللنگ، این قطعه حساس و زیربنایی ساختمان اتومبیلهای امروزی برویم، سری به زندگی و آثار مخترع این وسیله قدیمی میزنیم. آنطور که در تاریخ آمده است، درباره نژاد و قومیت وی چیزی درج نشده ولی با توجه به نام عربی او که «بدیعالزمان ابوالعزبناسماعیلبنرزازجزری» است و قرائن آن زمان، فرض را بر این گذاشتهاند که او یک مسلمان عرب بوده است.
هر چند فرضیههایی درباره آشوری، ایرانی، ترک یا کرد بودن وی نیز وجود دارد. «بدیعالزمان جزری» کتاب خود را به زبان عربی نوشته و آن را «الجامع بین العلم و العمل النافع فی صناعه الحیل» نام گذاشته است. معنی تحتاللفظی آن میشود: «دانستنیهایی در رابطه با مکانیزمهای هوشمند». این کتاب در فارسی با عنوان «مبانی نظری و عملی مهندسی مکانیک در تمدن اسلامی» ترجمه شده است. «جزری» این کتاب را در سال ۶۰۲ هجری به فرمان «قرا ارسلان» امیر سلسله «آرتوقلو» در «دیاربکر» آناتولی تالیف کرده است.
«جزری» در این کتاب طرز کار و ساخت ۵۰ دستگاه که خود ساخته و به کار برده است را تشریح میکند. این دستگاهها شامل ساعتهای آبی و شمعی، ظرفها و فوارههای خودکار، وسایل آبرسانی از نهر و چاه، ابزار خودکار نواختن نی و دیگر وسایل از جمله قفل رمزی و قفل کلوندار و ابزار هندسی است. بخش عمده اسباب و تعبیههایی که وی در آن شرح میدهد، اختراع خود او بودهاست. همچنین «جزری» نخستین ربات قابلبرنامهریزی انساننما را در اواخر عمرش ساخت. به این علت او به عنوان پدر علم مهندسی رباتیک جهان شناخته میشود. اختراع او، یک قایق آبی بود که در آن ۴نوازنده مصنوعی موسیقی برای مراسم و برنامههای جشن سلطنتی آهنگ مینواختند و حاضران را سرگرم میکردند و سازها به صورت هیدرولیک و با کمک آب برنامهریزی شده بود.
«جزری» علاوه بر دانشها و فنون مهندسان مسلمان پیش از خود تعدادی از ابزارها و دستگاههای مکانیکی و هیدرولیکی مثل موتورهای بخار و موتور بایسیکلهای درونسوز را طراحی کرده و ساخته بود، بهطوری که حتی امروز هم تاثیر نوآوریهای او در علم مکانیک قابل مشاهده است. در کتاب «جزری» شمار چشمگیری واژه و اصطلاح فارسی یافت میشود که نشانگر تأثیر بزرگ ایرانیان در فناوری جهان اسلام در سدههای میانه است.
با این توصیفها به سراغ یکی از اختراعهای او که در ساخت موتور اتومبیلها بهکار رفته یعنی «میللنگ» میرویم. وسیلهای که تا همین چند دهه پیش بخشی از آن از موتور بیرون بود و رانندگان برای روشن کردن اتومبیل خود وسیلهای به نام «هندل» را در موتور فرو کرده و به چرخش درمیآوردند تا میللنگ داخل موتور حرکت دورانی خود را آغاز کند و اتومبیل روشن شود؛ کاری که امروزه به دستگاه برقی سوئیچ یا استارت سپرده شده است.
«میللنگ» و رکاب دوچرخه!
میللَنگ قطعهای در موتورها است که حرکت خطی پیستونها را تبدیل به حرکت دورانی میکند.
میللنگ بهطور معمول به وسیله یاتاقان روی بلوک سیلندر سوار میشود و قطعهای به نام «بغل یاتاقانی» خلاصی یا لقی طولی؛ میللنگ را تنظیم میکند. خلاصی میللنگ در یاتاقان کمتر از یک دهم میلیمتر است. میللنگ دارای لنگها یا نقاط اتصال ثابت و متحرک است. لنگهای ثابت به وسیله یاتاقانهای ثابت روی بلوک سیلندر بسته میشوند و فقط حرکت چرخشی دارند و به همین منظور به این نام خوانده میشوند.
لنگهای متحرک که علاوه بر حرکت چرخشی حرکت دورانی نیز دارند به وسیله یاتاقان متحرک به شاتون وصل میشوند. شاتون نیز از طریق «گژنپین» به پیستون متصل میشود و به این طریق حرکت رفت و برگشت پیستون که کورس پیستون نامیده میشود به حرکت دورانی تبدیل میشود.
روی لنگهای ثابت میللنگ سوراخهایی وجود دارد که به لنگهای متحرک راه دارند، روغن موتور از طریق این سوراخها یاتاقانهای متحرک را روغنکاری میکند. بهطور معمول در قسمت جلویی میللنگ، دندهای وجود دارد که به وسیله تسمه یا زنجیر تایمینگ میلبادامک یا میلسوپاپ را میچرخاند. نیروی چرخش دینام «آلترناتور»، پمپ هیدرولیک فرمان، کمپرسور کولر و واترپمپ نیز از طریق چرخش میللنگ و به وسیله تسمهها و پولیها تامین میشود. چرخ طیار یا فلایویل در قسمت انتهایی میللنگ بسته میشود که دیسک و کاور کلاچ روی آن بسته میشوند و نیرو را به گیربکس و سپس به چرخها انتقال میدهند. برای درک بهتر مکانیزم عملکرد میللنگ میتوان آن را به رکابهای دوچرخه تشبیه کرد، همانطور که نیروی پای رکابزن به رکابها باعث به حرکت درآمدن چرخهای میشود که زنجیره بر آن حرکت میکند، نیرویی میللنگ را به تحریک وامیدارد و میللنگ اتومبیل را حرکت میدهد.
سرکشی کردن به «میللنگ»!
تا زمانی که مکانیکی به شما نگفته است موتور اتومبیلتان از درون دچار نقص و روغنسوزی است، دلیلی ندارد که شما نگران تجهیزات درون آن مثل رینگ، یاتاقان، پیستونها، میلسوپاپها یا میللنگها شوید اما زمانی که به تشخیص مکانیک تعمیر نیمموتور یا تمام موتور شما ضروری به نظر آمد، آن وقت لازم است شما به توصیههای مکانیک گوش کنید و به او اجازه دهید موتور را پیاده کند.
مکانیک پس از باز کردن موتور، شما را از وضع یاتاقانها، رینگها، میلسوپاپها، پیستونها و میللنگ و نیز صدماتی که حین رانندگی به آنها وارد شده است، با خبر خواهد کرد. وقتی موتور اتومبیل شما برای تعمیر نخست باز میشود شاید لازم باشد برخی از تجهیزات درون موتور برای نخستینبار برای تعمیر به دست تراشکار سپرده شوند و به قول مکانیک «تراش اول» بخورند که مکانیکها در اصطلاح به آن میگویند «۱۰ درصد» و به همین نسبت باید دیگر قطعات را بتراشند و همه آنها یک تراش بخورند و بهوسیله مکانیک بسته یا به اصطلاح موتور جمع شود.
مکانیکها برای تعمیرکردن موتور اتومبیل شما روشهای مختلف و متناسب با تعداد باز و بسته شدن موتور و تعمیرات از سوی مکانیکهای قبلی را در نظر میگیرند و به این دلیل، نخست سراغ «اندازهگیری خلاصی طولی میللنگ» موتور اتومبیل شما میروند که با ۲ روش انجام میشود.
روش نخست با ساعت پایهدار مغناطیسی است که در آن میللنگ سر جای خود (بلوک) قرار دارد و بغلیاتاقانی و کپههای ثابت را بسته و میللنگ را اهرم میکنند و آن را عقب میکشند و ساعت را در جلوی میللنگ صفر میکنند سپس به میللنگ در جهت جلو فشار میآورند که مقدار نشان داده شده بهوسیله ساعت، مقدار خلاصی طولی است.
روش دوم، روش فیلرگذاری است که در آن مانند روش قبل میللنگ را در سر جای خود قرار داده و فقط کپه آخر را باز کرده و در فضای بین آن برگه فیلر را عبور میدهند.
نکته اینکه اولا برای کنترل خلاصی طولی میللنگ از واشر هلالی بغلیاتاقانی استفاده میشود. همچنین خلاصی طولی میللنگ نباید از ۲۰ درصد میلیمتر بیشتر باشد و در صورت بیشتر بودن این لقی، یک طرف سیلندر که در هنگام کلاچ بهوسیله پای راننده به میللنگ و سیلندر منتقل میشود، دچار ساییدگی میشود.
پس از برگشتن از تراشکاری (میللنگ) مجرای روغن باید با سیم کیلومتر تمیز و شستوشو شود و همچنین میللنگ نیز تا ۳ پالس تراش خورده باشد که با شماره ۰۱۰ و ۰۲۰ و ۰۳۰ مشخص میشود و شماره تراش میللنگ را میتوان در پشت یاتاقانها جستوجو کرد که در صورت استاندارد بودن علامت STD در پشت یاتاقان حک شده است. این یعنی موتور این اتومبیل تاکنون تعمیر نشده است و اگر شمارههای ۰۱۰و ۰۲۰و ۰۳۰ روی یاتاقانها دیده شد یعنی اینکه موتور این اتومبیل قبلا یکبار، ۲بار یا ۳بار تعمیر اساسی شده است.
وظایف جناب «میللنگ»!
تقریبا میتوان گفت تمام وظیفه به حرکت درآوردن یک اتومبیل به گردن جناب «میللنگ» است و اگر او نلنگد، همه چرخهای اتومبیل لنگ خواهد ماند.
علیرضا صفوی کارشناس خودرو که مطلب تخصصی جالبی را در این زمینه در سایت تعمیرگاه تخصصی نوشته یادآور شده است که میللنگ از جنس فولاد با روکش کُرُم نیکل است و به روش آهنگری ساخته میشود و بعد آن را با ماشین تراش پرداخت میکنند.
قسمتهای مختلف روی میللنگ عبارتند از محورهای ثابت که روی تکیهگاههای بلوک موتور توسط یاتاقانهای ثابت محکم میشود.
لنگهای متحرک، توسط یاتاقانهای متحرک به شاتون متصل میشود و نیروی پیستونها به شاتون و از آنجا به میللنگ منتقل و باعث گردش آن میشود.
همچنین وزنههای تعادل به قسمتهای لنگ متصل و باعث بالانس میللنگ در به گردش درآمدن و جلوگیری از ارتعاش آن میشود.
مجاری روغنکاری
پولی روغن برگردان با قاب روغنبرگردان از خروج روغن جلوگیری میکند.
شیار روغنبرگردان در زمان چرخیدن، جهت و حرکت آن به سمت داخل موتور است.
«فلانچ» در قسمت انتهای میللنگ قرار داشته و روی آن سوراخهای پیچ برای نصب «فلایویل» وجود دارد. همچنین بوش ته میللنگ یا بلبرینگ محل قرار گرفتن شفت ورودی گیربکس است.
وظایف «میللنگ»
نخست گرداندن شاتون و به همراه آن حرکت پیستون و برعکس (رابطه ۲ طرفه است که در زمان احتراق پیستون و شاتون باعث حرکت آن شده و در زمانهای دیگر میللنگ باعث حرکت پیستون میشود.)
دوم، انتقال نیرو به دستگاه انتقال نیرو (بهوسیله فلایویل.)
سوم، تبدیل حرکت خطی پیستون به حرکت دورانی.
چهارم، انتقال حرکت چرخشی به میل سوپاپ، فولی پروانه، دینام و واتر پمپ.
البته پولی سر میللنگ هم برای خودش وظایفی دارد. ازجمله گرداندن قطعاتی مانند واتر پمپ، دینام، کولر و هیدرولیک فرمان، جلوگیری از ارتعاشات میللنگ، تنظیم سیستم جرقه و وسیلهای برای برگرداندن روغن به داخل موتور.
«میللنگ» اتوموبیل شما چه عیبی دارد؟
به راستی، میللنگ که فلزی قطور است، چگونه میتواند در داخل موتور معیوب شود و اگر شود چه عیبهایی خواهد داشت؟
داریوش خواجهنوایی تعمیرکار زبده جاده ساوه در سایت «نواب تعمیر» در اینباره نوشته است: عیبهای میللنگ (بیشتر در زمان احتراق و گرمای زیاد اتفاق خواهد افتاد و معمولا میللنگ دچار ۷ عیب خواهد شد. تاب برداشتن: در این صورت توسط ساعت پایهدار مغناطیسی اندازهگیری میشود که مقدار تاب آن را از روی قسمت ثابت وسط میللنگ اندازهگیری میکنند و حد مجاز آن تا ۰/۰۷ میلیمتر است که در صورت بیشتر بودن باید تعمیر یا تعویض شود.
خط افتادگی روی میللنگ: دراثر وجود گرد و غبار داخل روغن یا پلیسه فلزی در بین یاتاقان، ممکن است خط یا خطوطی روی میللنگ به وجود آید.
افتادن خط عرضی روی میللنگ در افت فشار روغن خیلی موثر است و افتادن خط طولی مسئلهای ندارد. در هر ۲ صورت نباید با ناخن حس شود، در غیر این صورت باید باربرداری و پولیش شود. (یعنی خطوط باید از روی بدنه میللنگ پاک شود) تَرَک میللنگ: پس از شستوشو و تمیزکردن میللنگ توسط پودرگچ یا پودرآجر میتوان ترکهای روی آن را مشخص کرد و در صورت جزئی بودن آن، باربرداری میکنند و یعنی تراش میدهند اما در صورت زیاد بودن باید روی ترکها جوشکاری شود و تراش و تابگیری و بالانس نیز روی آن انجام شود.
پیچیدگی میللنگ: در این صورت با ساعت پایهدار مغناطیسی اندازهگیری شده و مقدار پیچیدگی آن روی لنگهای ۱ و ۴ اندازهگیری میشود که حد مجاز پیچیدگی در آن ۰/۰۲ تا ۰/۰۴میلیمتر است.
دو پهن شدن: وقتی لقی بین یاتاقان و میللنگ از ۰/۰۷ میلیمتر بیشتر شود، ضربه وارده از احتراق توسط شاتون به میللنگ رسیده و باعث دو پهنی آن میشود که میتوان آن را با میکرومتر در ۲ جهت اندازهگیری کرد و اگر اندازهها از ۰/۰۵ میلیمتر با هم بیشتر تفاوت داشته باشند، میللنگ دو پهن شده است.
خراب شدن بوش ته میللنگ: در این صورت، در ابتدای حرکت ماشین، صدای شیهه از موتور شنیده میشود که برای درآوردن و تعویض آن باید از بوشکش یا قلم چکش استفاده شود. خرابی بوش باعث لقی شفت گیربکس شده و همین لقی نیز باعث بیرون زدن دنده ۳ و ۴ یا دنده آخر میشود.
بریدن میللنگ: گاهی میللنگ از مقاطع مختلف که دارای تَرَک بوده یا فشار بیش از حد روی آنها قرار دارد این اتفاق میافتد.
ساییدگی میللنگ: در اثر غیرمجاز بودن لقی بین یاتاقانها و میللنگ و کم شدن فشار روغن و کارکرد زیاد قطعات، اتفاق میافتد.
یک میللنگ به این دلایل باید تعویض شود: اندرسایز شدن (کوچک شدن بر اثر سائیدگی یا تراش) بیش از حد مجاز، سوختن انگشتیهای ثابت و متحرک، داشتن ترک عرضی عمیق روی انگشتیها و بریدن آن.
